کد درس: 3050901
هدف کلی:آشنایی با قرآن و تفاوت آن با دیگر کتب آسمانی​​​​​​​
عنوان جزئی:جنبه‌های اعجاز قرآن (اعجاز علمی)​​​​​​​​​​​​​​
​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​مدت زمان: 60 دقیقه
​​​​​​​​​​​​​​
ثبت گزارش

وجه بیان:
باید دانست که قرآن یک کتاب علوم طبیعی نیست، اما بعضاً مثال‌هایی را در راستای موارد تربیتی و تصدیق الهی بودن آن آورده شده است. همچنین در آیات متعددی از قرآن کریم به مباحث علمی اشاره شده است. ازآنجاکه بسیاری از مفاهیم علمی در زمان نزول قرآن کشف نشده بود و بشر قرن‌ها بعد پی به بخشی از اعجاز علمی قرآن برد، طرح این مطالب علمی و اخبار غیبی در قرآن از جنبه‌های اعجاز علمی این کتاب آسمانی محسوب می‌شوند. در این عنوان سعی شده تا متربی با برخی از اعجازهای علمی قرآن آشنا شود و قرآن را به‌عنوان یک کتاب منحصربه‌فرد آسمانی بیابد.

هدف شناختی:
با برخی از اعجازهای علمی قرآن آشنا می‌شود.
با برخی تفاوت‌های دیگر قرآن با دیگر کتب آسمانی آشنا می‌شود.

هدف عاطفی:
با قرآن انس بیشتری می‌گیرد و از تدبر در آن لذت می‌برد.​​​​​​​

هدف رفتاری:
در هنگام تلاوت قرآن به معنا و مفهوم آیات توجه بیشتری می‌نماید.
مطالعه منظم و مستمر قرآن را جز برنامه روزمره خود می‌گذارد.

جملات کلیدی:
قرآن کریم: «الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَیاةَ لِیبْلُوَکمْ أَیکمْ أَحْسَنُ عَمَلًا ۚ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْغَفُورُ (۲) الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا ۖ مَا تَرَیٰ فِی خَلْقِ الرَّحْمَٰنِ مِنْ تَفَاوُتٍ ۖ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرَیٰ مِنْ فُطُورٍ (۳) ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ کرَّتَینِ ینْقَلِبْ إِلَیک الْبَصَرُ خَاسِئًا وَهُوَ حَسِیرٌ (۴) وَلَقَدْ زَینَّا السَّمَاءَ الدُّنْیا بِمَصَابِیحَ وَجَعَلْنَاهَا رُجُومًا لِلشَّیاطِینِ ۖ وَأَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابَ السَّعِیرِ (۵)؛ خدایی که مرگ و زندگانی را آفرید که شما بندگان را بیازماید تا کدام نیکوکارتر (و خلوص اعمالش بیشتر) است و او مقتدر و بسیار آمرزنده است. آن خدایی که هفت‌آسمان بلند را به طبقاتی منظم بیافرید و هیچ در نظم خلقت خدای رحمان بی‌نظمی و نقصان نخواهی یافت، باز بارها به دیده عقل بنگر تا هیچ نقص و خلل هرگز در آن توانی یافت؟ باز دوباره به چشم بصیرت دقت کن تا دیده خرد زبون و خسته (نقصی نیافته) به‌سوی تو باز گردد و ما آسمان دنیا را به چراغ‌های انجم رخشان زیب و زیور دادیم و به تیر شهاب آن ستارگان شیاطین را راندیم و عذاب آتش فروزان را بر آن‌ها مهیّا ساختیم.» (ملک - ۵ الی ۱)
پیامبر اکرم (ص): «اِنّ للقرآن ظهرا و بطنا و لبطنه بطنا الی سبعة ابطن؛ قرآن ظاهر و باطنی دارد و برای باطن آن تا هفت بطن وجود دارد» (جامع الاسرار و منبع الانوار، ص ۱۰۴).
قرآن از حیث محتوا، مصونیت از تحریف، جامعیت، انسجام و... با دیگر کتب حتی کتب آسمانی متفاوت است.

کلیدواژه:
قرآن معجزه پیامبر خاتم صلی‌الله علیه و آله و سلم - جنبه‌های اعجاز علمی قرآن - تفاوت قرآن و دیگر کتب آسمانی

سؤالاتی که ارائه این عنوان به آن‌ها پاسخ می‌دهد:        
برخی از اعجازهای علمی قرآن کدام‌اند؟
تفاوت قران با دیگر کتب آسمانی چیست؟

اهـــداف درس

ورود به بحث:
مطالعه صفحات ۷۹ الی ۹۴ کتاب وحی و نبوت از شهید مطهری
مطالعه صفحات ۱۵۷ الی ۱۶۹ و ۱۷۳ الی ۱۸۶ کتاب خاتمیت از شهید مطهری
زمان و مکان پیشنهادی:
ایام ماه مبارک رمضان
نمایشگاه قرآن

روش های درس

​​منابـع پیشنهادی

توضیحات سودمنـد


اعجاز علمی قرآن با دو نظر افراطی و تفریطی مواجه است، درحالی‌که برخی افراد آن را به‌کلی منکر شده‌اند بعضی دیگر در آیات فراوانی از قرآن کریم ادعای اعجاز علمی کرده‌اند که بخشی از آن قابل‌قبول، و برخی دیگر مورد نقد است؛ برخی از موارد ادعایی اعجاز علمی در قرآن به شرح زیر است:
۱.۱ - نیروی جاذبه
در آیاتی از قرآن مانند آیه ۲ سوره رعد و آیه ۱۰ سوره لقمان بیان شده که خدا آسمان‌ها را بدون ستون‌های دیدنی برافراشته است: برخی مفسران آیات فوق را اشاره به نیروی جاذبه و نشانه‌ای از اعجاز علمی قرآن دانسته‌اند، زیرا کشف نیروی جاذبه را بعضی به ابوریحان بیرونی (م. ۴۴۰ ق.) (مطالب شگفت‌انگیز قرآن، ص ۴۱) و مشهور به نیوتن در قرن هفدهم میلادی نسبت می‌دهند (تاریخ علوم، ص ۲۶۷-۲۶۴)، پس اشاره قرآن به ستون‌های نامرئی بین کرات آسمانی نوعی رازگویی علمی و از نمونه‌های اعجاز علمی قرآن است؛ امّا باید توجه داشت که جمع بودن واژه «عَمَد» (المفردات فی غریب القرآن، ص ۳۴۷) (ستون‌ها) می‌تواند اشاره به نیروهای متعددی باشد که نیروی جاذبه یکی از مصادیق آن است و سایر نیروها هنوز کشف نشده است.
۱.۲ – حرکت‌های خورشید
قرآن در آیات متعددی به حرکت‌های خورشید اشاره کرده که بر خلاف تصورات رایجِ در عصر نزول بوده و امروزه آن حرکات ثبت شده است. برخی مفسران از آیه ۳۸ یس، حرکت انتقالی مستقیم خورشید در درون کهکشان راه شیری، یعنی حرکت طولی خورشید به سمت معین یا ستاره‌ای دوردست را استفاده کرده‌اند. شاید بتوان از تعبیر «تجری» در آیه ۳۸ یس که به معنای جریان‌داشتن و متفاوت با «تحرک» است استفاده کرد که خورشید نه‌تنها حرکت می‌کند، بلکه جریان هم دارد. این برداشت از آیه را که مورد تأیید کشفیات علمی نیز هست می‌توان یکی از موارد اعجاز علمی قرآن به شمار آورد (پژوهشی در اعجاز علمی، ج ۱، ص ۱۶۸)؛ ولی باید توجه داشت که اشارات قرآن به حرکت‌های خورشید گرچه نوعی رازگویی علمی است؛ امّا در بخشی که قبلاً از کتاب مقدس گزارش شد، یعنی حرکت انتقالی دَوَرانی خورشید، اعجاز علمی نیست و تنها در بخش‌هایی که بر خلاف هیئت بطلمیوسی رایج در زمان نزول، بیان شده، (مانند حرکت انتقالی مستقیم، حرکت وضعی، حرکت تا زمان معین و حرکت درونی خورشید) اگر به قطعیت برسد، اعجاز علمی قرآن است (پژوهشی در اعجاز علمی، ج ۱، ص ۱۶۹).
همچنین در آیات ۴۰ یس و ۳ انبیا نیز حرکت انتقالی دَوَرانی خورشید به همراه منظومه شمسی، یعنی حرکت دَوَرانی خورشید در مدار خود که به دور ستاره‌ای خاص یا به دور مرکز کهکشان است یا به همراه کهکشان راه شیری است که به دور خود می‌چرخد استفاده شده است (تفسیر نمونه، ج ۱۸، صص ۳۸۹-۳۶۸ و دانش در عصر فضا، صص ۳۶-۲۶).
از آیه ۲ سوره رعد نیز استفاده شده که حیات خورشید تا زمان معینی ادامه دارد. این آیه بر این نظریه علمی تطبیق داده شده (دانش عصر فضا، ص ۳۷) که خورشید بر اثر انفجارهای هسته‌ای و سوخت مواد درونی آن، تا چند میلیارد سال دیگر عمرش به پایان می‌رسد (فیزیک نوین، صص ۲۱-۲۰).
۱.۳ - زوجیت
در آیات متعددی از قرآن به زوجیت میوه‌ها و گیاهان و انسان‌ها اشاره شده است همین مضمون در آیات ۵ حجّ؛ ۱۰ لقمان؛ ۷ ق؛ ۵۳ طه و ۱۸۹ اعراف نیز یافت می‌شود. در برخی آیات به زوجیت چیزهایی اشاره شده که انسان اطلاعی از آن‌ها ندارد - مانند آیه ۳۶ سوره یس - و در برخی آیات چون آیه ۴۹ سوره ذاریات سخن از زوجیّت همه موجودات است.
بسیاری از مفسران و صاحب‌نظران با شگفتی، آیات فوق را از اشارات علمی قرآن به مسئله زوجیت گیاهان و زوجیّت عام موجودات (تفسیر نمونه، ج۲۲، ص۳۷۶، اعجاز قرآن، ص۱۵ و نگرشی به علوم طبیعی در قرآن، ص۲۴) و برخی آن را اعجاز علمی قرآن دانسته‌اند (تفسیر نوین، ص۱۱). اشارات علمی قرآن در این موارد هر چند می‌تواند اعجاز علمی به شمار آید؛ امّا تطبیق آیه ۴۹ ذاریات با مواردی همچون الکترون‌ها، پروتون‌ها و کواکب، قطعی نیست و این موارد حداکثر ممکن است از مصادیق آیه مذکور به شمار آید.
باطن قرآن: 
باطن قرآن یعنی معنایی فراتر از ظاهر کلمات قرآن؛ چه آن معنای نهفته، یکی یا بیش‌تر، نزدیک به معنای ظاهری یا دور از آن باشد. از پیامبر (ص) نقل شده که برای قرآن هفت بطن وجود دارد. برخی نیز تا هفتاد بطن برای آن شمرده‌اند. در آیات مختلف تعبیرهایی دیده می‌شود که برخی، از آن‌ها برای اشاره به باطن قرآن استفاده می‌کنند. در روایات تعبیرهای متعددی برای باطن قرآن از جمله تأویل آیات، شیوه و اسلوب و دیگر تعابیر بیان شده است. امام خمینی معتقد است قرآن، برخی را با ظاهر و برخی دیگر را با باطن آیات جذب می‌کند. شیعیان اسماعیلی، درباره قرآن عقیده دارند که معنای باطنی آیات از معنای ظاهری آن‌ها اهمیت بیشتری دارد؛ لذا آن‌ها به باطنیه مشهور شدند. علامه طباطبایی قائل است باطن قرآن، ظاهر آن را باطل نمی‌کند؛ بلکه باطن مانند روحی است که به جسم حیات می‌بخشد.
مفهوم‌شناسی
باطن قرآن، معنای نهفته در زیر ظاهر الفاظ قرآن؛ چه آن معنای نهفته یکی یا بیش‌تر، نزدیک به معنای ظاهری یا دور از آن باشد. ظاهر قرآن، معنای ابتدایی است که از آیه به دست می‌آید (المیزان، ج ۳، ص ۷۴). راغب اصفهانی می‌گوید: «هر امر روشن و ساده‌ای را ظاهر و آنچه از حواس پوشیده را باطن گویند» (مفردات راغب اصفهانی، ص ۱۳۰).
درباره باطن قرآن به‌صراحت در قرآن آیه‌ای نیامده است، اما در آیات مختلف تعبیرهایی دیده می‌شود که برخی، از آن‌ها برای اشاره به باطن قرآن استفاده می‌کنند. مانند آیات ۷۸ و ۸۲ سوره نساء، آیه ۲۴ سوره محمد که کافران را به‌خاطر تدبرنکردن در آیات، نکوهش می‌کند. می‌گویند این نکوهش برای این نیست که آن‌ها ظاهر الفاظ را متوجه نمی‌شوند؛ بلکه به‌خاطر عدم توجه به باطن قرآن بوده است (ظهر و بطن قرآن، ص۳).
 
برداشت‌هایی از باطن قرآن
در روایات برای ظاهر و باطن تعبیرهای مختلفی آورده‌اند، از جمله اینکه، ظاهر، همان کلمات نازل شده اما باطن، معنایی که از تحویل آیات به دست می‌آید (ظهر و بطن قرآن، ص ۸۸). این تعریف به روایتی از امام باقر (ع) مستند شده است (بصائر الدرجات، ص۱۹۶). برخی مراد از ظاهر و باطن قرآن را، شیوه و اسلوب کلام دانستند. یعنی خداوند برای هدایت انسان در قرآن از شیوه‌های متعدد استفاده می‌کند. گاهی آیات در قالب داستان، گاهی به شکل مثال و گاهی به‌صورت جدل است. یعنی هر یک از این وجوه دارای ظاهر و باطن است. مثلاً امر به روزه، ظاهری دارد و آن خودداری از خوردن و آشامیدن است و باطنی دارد که امری فراتر از خودداری ظاهری است (ظاهر و باطن قرآن، ص۸۶).
امام خمینی درباره باطن قرآن می‌گوید: این شیوه قرآن که دارای ظاهر و باطن است، برای این است که همه انسان را نمی‌توان به یک روش واحد به قرآن دعوت کرد، برخی با معنا و مفهوم و برخی با قصص و ظاهر قرآن دعوت می‌شوند (آداب الصلاة، ص۱۸۶). در مورد چیستی باطن قرآن دیدگاه‌های متعدد دیگری از جمله، روح و حقیقت الفاظ، تجلی اسماء و صفات الهی و تأویل نیز گفته شده است (چیستی باطن قرآن، ص۵۹).
باطن‌های قرآن
در حدیثی از پیامبر (ص) نقل شده است که برای قرآن ظاهر و باطنی است و برای هر بطن بطنی دیگر است تا هفت بطن. برخی تا هفتاد بطن برای آن شمرده‌اند (عوالی اللئالی، ج۴، ص۱۰۷). علامه طباطبایی، برای تبیین معنای ظاهری و باطنی قرآن، به آیه ۳۶ سوره نساء و آیه ۳۰ سوره حج اشاره کرده و می‌گوید: این آیات در ظاهرپرستش خداوند و پرهیز از پرستش بت‌ها است و هدف نهایی آن‌ها، بیان این معناست که نباید از خدا غفلت کرد و به غیر التفات داشت (قرآن در اسلام، ص۴۴)؛ لذا می‌گوید در ورای ظاهر واژه‌ها در هر آیه و در سراسر قرآن معانی دیگری است که همان معنای باطنی قرآن است (قرآن در اسلام، ص۴۴).
دست‌یافتن به باطن قرآن
علامه طباطبایی می‌گوید: قرآن با بیان لفظی هدف‌های دینی خود را روشن و دستوراتی در زمینه اعتقاد و عمل به مردم می‌دهد؛ ولی مقاصد قرآن تنها به این مرحله منحصر نیست؛ بلکه در پناه الفاظ، مرحله‌ای معنوی و اهدافی عمیق‌تر و وسیع‌تر دارد که عده‌ای خاص به آن دست می‌یابند (قرآن در اسلام، ص ۷۸). علامه می‌گوید باطن قرآن، ظاهر آن را باطل نمی‌کند؛ بلکه باطن مانند روحی است که به جسم حیات می‌بخشد (قرآن در اسلام، ص ۸۰).