کد درس: 3051001
هدف کلی:آشنایی با علوم قرآنی و شناخت قرآن
​​​​​​عنوان جزئی:آشنایی با برخی از تفاسیر قرآن شیعه​​​​​​​​​​​​​​
​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​​مدت زمان: 60 دقیقه
​​​​​​​​​​​​​​
ثبت گزارش

وجه بیان:
آشنایی و موانثت با مفاهیم قرآنی بدون مراجعه به تفاسیر و فهم شأن نزول، روایات وارده و...امکان‌پذیر نیست؛ لذا این طرح درس در پی ایجاد آشنایی فراگیران با برخی از تفاسیر مهم شیعه مانند نورالثقلین، صافی، مجمع‌البیان از علمای گذشته و المیزان، تسنیم، نور و نمونه از علمای متأخر است.

هدف شناختی:
با برخی تفاسیر قرآن مهم و اصلی شیعه آشنا می‌شود.
به‌طورکلی فرق بین تفاسیر آیه به آیه، موضوعی، روایی و... در تفاسیر قرآن شیعه را درک می‌کند.
با مفهوم و جایگاه تفسیر، تدبر و... در قرآن کریم آشنا می‌شود.

هدف عاطفی:
انس بیشتری با قرآن و تفاسیر پیدا می‌کند.

هدف رفتاری:
مطالعه و تدبر در آیات قرآن کریم را به کمک تفاسیر موجود در برنامه خود قرار می‌دهد.
در مراجعه به قرآن از شیوه تدبر و مراجعه به تفسیر استفاده و به آیات وحی دقت بیشتری می‌کند.

جملات کلیدی:
دعای چهل و دوم صحیفه سجادیه: «خداوندا تو قرآن را سربسته و مجمل بر پیامبر خود فرو فرستادی، و علم به شگفتی‌هایش را به طور کامل به وی الهام کردی و دانش آن را واضح و روشن به ما میراث دادی»
شهید مطهری: «کتاب تفسیر المیزان ایشان یکی از بهترین تفاسیری است که برای قرآن مجید نوشته شده است. البته قرآن مجید مقامی دارد که نمی‌شود هیچ تفسیری را ادعا کرد که حق قرآن را ادا کرده است، ولی مفسرین هرکدام از یک جنبه بالخصوص خدمتی به قرآن کرده‌اند، من می‌توانم ادعا کنم که این تفسیر از جنبه‌های خاصی - که الان وقت آن نیست که برایتان عرض کنم - بهترین تفسیری است که در میان شیعه و سنّی از صدر اسلام تا امروز نوشته شده است» (احیای تفکر اسلامی، ۲۲۷)
شهید مطهری: «ما ابتدا از کسی نام می‌بریم که ایشان البته به جهت دیگری نه‌تنها از بین نرفته، الحمدللَّه یک شخصیت بزرگ اجتماعی است؛ یعنی استاد خودمان علامه طباطبایی. این مرد بزرگ از آن استعدادهای فوق‌العاده است و در همه رشته‌های علوم اسلامی کار کرده و زیاد هم کار کرده است. ایشان احساس کرد که ما از نظر تفسیر خیلی جای خالی داریم و در این زمینه احتیاج داریم. ولی تفسیر یک علمی است که اگر کسی چهل سال هم روی آن کار کند هیچ‌وقت اجتماع برایش قدری قائل نیست. ایشان بیست سال تمام زحمت کشید تا اینکه این تفسیر المیزان را در بیست جلد نوشت» (آشنایی با قرآن، ج ۷، ص ۱۴)

کلیدواژه:
 تفسیر - تفاسیر قرآن - روش‌های تفسیر - تفاسیر شیعیان - بهترین تفاسیر - اساس تفاسیر - تفسیر المیزان - تفسیر تسنیم - تفسیر نور - تفسیر نور

سؤالاتی که ارائه این عنوان به آن‌ها پاسخ می‌دهد:
تفاسیر مهم و اصلی قرآن کدام‌اند؟
تفاوت‌های بین تفاسیر و روش‌های گردآوری آنان کدام‌اند؟
معنا و مفهوم تفسیر به چه معناست؟

اهـــداف درس

ورود به بحث:
 پرسش از مفاهیم کلیدی طرح درس
ارائه و تحقیق توسط فراگیران جلسه
زمان و مکان پیشنهادی:
ایام ماه مبارک رمضان
نمایشگاه قرآن

روش های درس

​​منابـع پیشنهادی

وبگاه پرسمان ​​​​​​​

توضیحات سودمنـد


​​​​​​​تفسیر از دانش‌های مرتبط با قرآن کریم است که تعریف‌های متعددی از آن مانند «بيان معانى آيات قرآنى و كشف مقاصد و مداليل آن» ارائه شده است. واژه تفسیر همچنین برای اشاره به کتاب‌های حاوی تفسیر قرآن به کار می‌رود. تفسیر در لغت به معنای روشنی و روشنگری، پرده برداشتن، کشف‌کردن، توضیح‌دادن و آشکارکردن است. برای معنای اصطلاحی تفسیر، تعاریف متعددی ارائه شده است؛ مانند این بیان از علامه طباطبایی که در تعریف تفسیر می‌گوید: «تفسیر، عبارت است از روشن‌کردن معانی آیات قرآن و کشف مراد و مدلول آن‌ها».
تفسیر قرآن از همان عصر نزول قرآن آغاز شده است. امام علی (ع) را می‌توان پس از پیامبر اکرم (ص) نخستین مُفسّر قرآن دانست که بسیاری از صحابه روایات تفسیری خود را از او نقل کرده‌اند. از صدر اسلام تاکنون کوشش‌های فراوانی در تفسیر قرآن کریم صورت‌گرفته است و کتاب‌های تفسیری بی‌شماری درباره کل یا بخشی از قرآن نوشته شده‌اند. لیکن به دلیل ورود برخی مطالب نادرست به متون تفسیری نمی‌توان به همه این تفاسیر اعتماد کرد و باید آن‌ها را در معرض داوری و نقد قرار داد. برای داوری دربارۀ تفاسیر باید مبانی، اصول، قواعد و روش‌های به‌کارگرفته‌شده در آن‌ها را شناخت و میزان صحت‌وسقم آن‌ها را ارزیابی کرد.
مفسران از نظر روش و منش در استنباط معانی آیات قرآن و شکل ارائه آن، اختلافات بسیاری دارند، حتی مشاهده می‌شود در یک تفسیر روش‌های متعددی برای ارائه معنای آیه به‌کاررفته است. اگر به تفاسیر شیعه بنگریم، می‌بینیم که این تفاسیر بر پایۀ منابعی چون قرآن، روایت، عقل، علم و عرفان یا تلفیقی از مجموع این منابع شکل‌گرفته‌اند. بدین سبب در این عنوان تلاش شده تا در مرحله اول به معرفی برخی از انواع تفسیر پرداخته و سپس به برخی از تفاسیر قرآن که توسط علما و اندیشمندان شیعی گردآوری شده‌اند بپردازیم.
•    برخی از انواع تفسیر
1-    تفسیر قرآن به قرآن (آیه به آیه)
آنجا که مفسر از خود قرآن برای فهم آیه‌ای کمک بگیرد، تفسیر قرآن به قرآن نامیده می‌شود. ازاین‌روی، می‌توان گفت نخستین منبع تفسیر قرآن، خود قرآن و بهترین روش، بلکه منحصرترین روش تفسیر قرآن به قرآن است که بارها پیامبر برای تبیین آیه‌ای از آیۀ دیگر کمک گرفته و ائمۀ اهل‌بیت (ع) و صحابه و تابعین این روش را به کار می‌گرفته‌اند (تفسیر القرآن بالقرآن عند العلامة الطباطبائی، ص۷۳).
2-    تفسیر مأثور (نقلی)
منبع دوم برای بهره‌گیری مفسر، استفاده از سنت، یعنی اخبار نبوی و اهل بیت اوست. البته، در علوم قرآن این اصطلاح اعم از مراجعه به معصوم (ع) است و آثار منقول از صحابه، تابعین، و تابع تابعین را نیز شامل می‌شود. نمونۀ این دسته از تفاسیر در میان تفاسیر شیعی تفسیر علی بن ابراهیم، تفسیر عیاشی، نورالثقلین، و البرهان است. دربارۀ تفسیر مأثور توجه به نکات ذیل دارای اهمیت است:
روایات تفسیری آن چنان آلوده به روایات جعلی و دروغین و آثار تزویری و اسرائیلیات است که بازشناسی سره از ناسرۀ آن کاری است بس دشوار.
همچنین روایات تفسیری شامل همۀ آیات قرآن نمی‌شود و برای بسیاری از آیات، روایتی از پیامبر (ص) و اهل‌بیت (ع) نداریم و ازاین‌روی این ادعا که جز روش مأثور نباید راهی برگزینیم و در تفسیر تنها باید به مأثورات بسنده کنیم، به‌دوراز واقع‌بینی است.
3-    تفسیر ترتیبی
شيوه رايج در تفسير قرآن از عهد تدوين تفسير تاكنون تفسير قرآن به ترتيب مصحف و تدوين قرآن، يعنى از سوره فاتحه تا سوره ناس، آیه به آيه و سوره به سوره، بوده است. به اين شيوه از تفسیر، تفسیر ترتيبى گويند. نزديك به همه تفاسير پيشين، به جز پاره‌ای احكام القرآن‌هاى شيعى، به همين شيوه به تفسير پرداخته‌اند.
4-    تفسیر موضوعی
در این روش، مفسر آیات مختلف دربارۀ یک موضوع را در کنار یکدیگر قرار می‌دهد و با جمع‌بندی و تحلیل آنها، دیدگاه قرآن را در آن باره تبیین می‌کند (تفسیر راهنما، ج ۱، ص ۳۹). در تفسیر ترتیبی، فهم مدلول آیات قرآن یکی پس از دیگری به ترتیب مصحف است و در تفسیر موضوعی در جستجوی فهم و نظر قرآن حول یک سؤال یا موضوع است.
    شایان‌ذکر است که این بخش معرفی کوتاه و مختصری از برخی انواع تفاسیر قرآن بود. شما می‌توانید برای اطلاع و آشنایی کامل با انواع تفسیر قرآن برای ارائه بحثی جامع در جلسه تربیتی به مقاله تفسیر قرآن در وبگاه ویکی‌شیعه  مراجعه فرمایید.

•    معرفی برخی از تفاسیر قرآن شیعیان:
1-    تفسیر تبیان/ مؤلف ابوجعفر محمد بن الحسن بن علی الطوسی، معروف به شیخ طوسی
تفسیر تبیان نخستین تفسیر جامع شیعی است که شامل تمام مباحث و علوم قرآنی است. این تفسیر یکی از اصیل‌ترین و جامع‌ترین تفاسیر به شمار می‌آید که منبع و مأخذ اصلی بسیاری از تفاسیر شیعه به شمار می‌رود. تفسیر تبیان، جامع و دربرگیرنده تمام فنون و علوم مربوط به قرآن تا عصر نگارش است. در این تفسیر، قرائت، اعراب‌گذاری، بیان محکم و متشابه و پاسخ به شبهات ملحدین داده شده است. تفسیر تبیان که بیشتر جنبه کلامی و ادبی دارد برای مطرح ساختن عقاید شیعه امامیه و مردود شمردن نسبت‌های ناروای مخالفان نگاشته شده است.
2-    مجمع‌البیان/ ابوعلی الفضل بن الحسن الطبرسی 
مجمع‌البیان به‌اتفاق آرا شیعه و اهل‌سنت، در جامعیت، اتقان، استحکام مطالب، بی‌نظیر بودن ترتیب و تنظیم آن‌ها و در روش تفسیر و تبیین مفاهیم آیات شریفه، منزلت خاص و جایگاه ویژه‌ای دارد. شیخ محمد شلتوت رئیس اسبق دانشگاه الازهر می‌گوید: مجمع‌البیان در بین کتاب‌های تفسیری قرآن بی‌همتاست. (طبقات مفسران شیعه/ج ۲). مجمع‌البیان شامل مباحثی چون قرائت، اعراب، لغات، بیان مشکلات، ذکر موارد معانی‌وبیان، شأن نزول آیات، روایات وارده و شرح و تبیین قصص و حکایات است. این تفسیر تا حد زیادی متأثر از تفسیر التبیان شیخ طوسی است. (دانشنامه قرآن، ج ۱، ص ۷۵۰)
3-    المیزان/ علامه محمدحسین طباطبائی
المیزان یکی از بزرگ‌ترین آثار علمی علامه طباطبائی، به حق در نوع خود کم‌نظیر و یکی از مهم‌ترین تفاسیر قرون اخیر در بین مسلمین است و پس از تفسیر تبیان شیخ طوسی و مجمع‌البیان طبرسی بزرگ‌ترین و جامع‌ترین تفسیر شیعی از نظر قوت علمی و مطلوبیت روش تفسیری است. ویژگی مهم این تفسیر به‌کارگیری روش تفسیری قرآن به قرآن است. یکی از ابعاد چشمگیر المیزان پرداختن به مسائل روز چون حکومت، آزادی، عدالت اجتماعی و... است که در هر بحث پس از بیان نظر اسلام و خصوصاً شیعه به بررسی و پاسخ شبهات و اشکالات مخالفان می‌پردازد. جنبه مهم دیگر این تفسیر عنایت به بحث‌های علمی، فلسفی و کلامی است.
4-    نور الثقلین/ شیخ عبد علی بن جمعة العروسی حویزی
تفسیر نور الثقلین تفسیری است روائی که دربرگیرنده بخشی از آیات قرآن است که درباره آن روایاتی از پیامبر اکرم (ص) و اهل‌بیت عصمت و طهارت (ع) وارد شده است. هدف مفسر، فقط گردآوری اخبار مربوط به آیات است نه تأیید آنچه نقل کرده، زیرا مؤلف به این نکته تصریح می‌کند که هدف از گردآوری فراهم‌آوردن فرصت تحقیق بیشتر در روایات تفسیر است؛ ازاین‌رو حتی روایاتی را که با اجماع شیعه مخالف بوده است نیز ذکر کرده است. به دلیل آشنائی حویزی با مشکلات اخبار تفسیری، محققان کار وی را در مقایسه با دیگر گردآورندگان احادیث تفسیری، دقیق‌تر و با حسن سلیقه بیشتر ارزیابی کرده‌اند.
5-    تفسیر نمونه/ آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی و جمعی از دانشمندان 
تفسیر نمونه از متداول‌ترین تفاسیر فارسی عصر ماست که به زبان ساده و گویا و قابل‌استفاده برای عموم به نگارش درآمده و مورد استقبال اقشار مختلف قرار گرفته است. این تفسیر شامل همه آیات قرآن کریم بوده و مهم‌ترین ویژگی آن عصری و اجتماعی بودن است. زیرا مناسب با نیازها و پرسش‌های عصر پیام قرآن را با زبان روز تبیین کرده و از مباحث فنی و کلاسیک ادبی پرهیز نموده است. جلوه دیگر این تفسیر در گرایش به جنبه‌های هدایتی و تربیتی است که مؤلفان آن را تعقیب می‌کنند. شیوه ارائه مطالب در این تفسیر چنین است که در آغاز، پس از بیان نکات کلی و عام در هر سوره، به فضای حاکم بر سوره، سبک و سیاق و موضوعات مهم مطرح شده در سوره اشاره می‌شود، آنگاه به مضمون آیه پرداخته و با روشی تحلیلی مسائل زندگی و هدایت انسان تشریح می‌شود.
6-    تفسیر تسنیم/ آیت‌الله جوادی آملی
در این تفسیر نویسنده به شیوه تفسیری استاد خود، علامه طباطبایی در تفسیر المیزان پیش رفته است و در شمار «تفاسیر قرآن به قرآن» جای دارد. روش مؤلف، ذکر آیه یا آیات موردنظر و بررسی آن‌ها طی چهار مرحله است: «گزیده تفسیر»، «تفسیر آیه»، «لطایف و اشارات» و «بحث روایی». مفسر در کنار سه منبع اصلی خود یعنی قرآن، سنت و عقل در موارد پرشماری از ادبیات عرب و کلام فلاسفه و عرفاً برای بیان مراد خود بهره گرفته است. از نکات قابل‌توجه در این تفسیر، نقد و بررسی دیدگاه‌های سایر مفسران است. تسنیم عموماً برای هر آیه فصلی جداگانه در نظر گرفته و این اسلوب، دسترسی به تفسیر هر آیه را آسان‌تر می‌کند؛ ولی در المیزان مجموعه‌ای از آیات مورد تفسیر قرار گرفته است.
7-    تفسیر نور/ حجت‌الاسلام محسن قرائتی
این تفسیر با زبانی ساده و روان در تلاش است تا پیام‌ها و نکات قرآن را به مخاطب انتقال دهد و قرآن را به متن زندگی‌مان دعوت کند. بیشتر پیام‌ها و درس‌ها از متون تفاسیر معتبر شیعه و سنی استفاده گردیده و مؤلف نیز نکات جدیدی بر آن‌ها افزوده است. در این تفسیر از اصطلاحات فنی پرهیز شده و مطالب تفسیری در قالب نکاتی مختصر ارائه گردیده است.